Εισαγωγή
Η υιοθέτηση και διατήρηση ενός υγιεινού τρόπου ζωής και μιας ισορροπημένης διατροφής που παρέχει αφενός την απαραίτητη ενέργεια, αφετέρου τα θρεπτικά συστατικά για την ομαλή ανάπτυξη και προώθηση της υγείας, είναι σημαντική σε όλες τις ηλικιακές ομάδες και δη στην τρίτη ηλικία. Η γήρανση αποτελεί μια φυσιολογική διαδικασία και είναι αποτέλεσμα της συσσώρευσης των βλαβών που υπόκεινται τα κύτταρα του σώματος, οδηγώντας σε μείωση της σωματικής, γνωστικής και πνευματικής λειτουργίας των ατόμων. Τα άτομα της τρίτης ηλικίας, δηλαδή τα άτομα άνω των 65 ετών, αποτελούν μια «πρόκληση» για την δημόσια υγεία, δεδομένου της αυξημένης επιρρέπειάς τους σε διάφορα νοσήματα, γνωστά ως γηριατρικά σύνδρομα, τα οποία είναι άμεσα συνυφασμένα με τον αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης νοσημάτων όπως είναι η οστεοπόρωση, η σαρκοπενία κ.α. Στην διαχείριση των συνδρόμων αυτών η διατροφή παίζει σημαντικό ρόλο με αποτέλεσμα να δίνεται μεγάλη έμφαση σε αυτήν.
Διατροφικές προκλήσεις στα άτομα της τρίτης ηλικίας
· Απώλεια μυϊκής μάζας
Μεγαλώνοντας, η σύσταση του σώματος μεταβάλλεται. Συγκεκριμένα, παρατηρείται αύξηση της λιπώδους και μείωσης της μυϊκής μάζας του σώματος. Φυσιολογικά, η μυϊκή μάζα μειώνεται με την πάροδο του χρόνου. Εκτιμάται ότι μετά τα 30 έτη η απώλεια κυμαίνεται στο 3 με 8% ανά δεκαετία με τον ρυθμό απώλειας να αυξάνει περισσότερο μετά τα 60 έτη με αποτέλεσμα τα άτομα της τρίτης ηλικίας να παρουσιάζουν αυξημένη επιρρέπεια στην εμφάνιση σαρκοπενίας. Η σαρκοπενία αποτελεί ένα γηριατρικό σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από την απώλεια της μυϊκής μάζας και της δύναμης. Κατά συνέπεια, επηρεάζεται η ικανότητα κίνησης και η ισορροπία των ατόμων με αποτέλεσμα αυτά να δυσκολεύονται να επιτελέσουν βασικές καθημερινές λειτουργίες. Η σαρκοπενία είναι διαδεδομένη στα άτομα της τρίτης ηλικίας αν σκεφτούμε ότι τουλάχιστον το 10-16% των ηλικιωμένων παγκοσμίως έχουν σαρκοπενία.
· Απώλεια οστικής μάζας
Κατά την περίοδο της ανάπτυξης, προκειμένου να αυξηθεί η οστική πυκνότητα, παρατηρείται αυξημένος ρυθμός σύνθεσης των οστών σε σχέση με τον ρυθμό αποδόμησής τους. Η διαδικασία αυτή αρχίζει να επιβραδύνει περίπου στα 20 έτη και μέχρι την ηλικία των 30 ετών η οστική πυκνότητα έχει φτάσει στο μέγιστο. Μετά το πέρας των 30 ετών ο ρυθμός αποδόμησης των οστών επικρατεί σε σχέση με τον ρυθμό σύνθεσης με αποτέλεσμα την μείωση της οστικής πυκνότητας. Κατά συνέπεια, ο κίνδυνος ανάπτυξης οστεοπενίας και οστεοπόρωσης αυξάνει.
· Διαταραχές βασικών αισθήσεων
Η γεύση και η όσφρηση είναι μερικές από τις αισθήσεις οι οποίες αλλοιώνονται σε βάθος χρόνου. Το 75% των ατόμων άνω των 80 ετών, εμφανίζουν ανεπαρκή αίσθηση της όσφρησης, ενώ οι αλλαγές στη γεύση είναι λιγότερο συχνές στην τρίτη ηλικία. Η απώλεια των δυο αυτών βασικών αισθήσεων συχνά οδηγεί στην μείωση της τροφής που προσλαμβάνεται μιας και οι ηλικιωμένοι δεν ευχαριστιούνται την τροφή όπως συνήθιζαν.
· Γαστρεντερικές διαταραχές
Οι αλλαγές στο γαστρεντερικό σύστημα των ηλικιωμένων επηρεάζουν σημαντικά τη διατροφική πρόσληψη.
- Μειωμένη έκκριση σιέλου & δυσκολία στην κατάποση (δυσφαγία)
Φυσιολογικά με την πάροδο του χρόνου μειώνεται η παραγωγή σιέλου με αποτέλεσμα την ξηροστομία. Τα συμπτώματα της ξηροστομίας εντείνονται σε περιπτώσεις μειωμένης πρόσληψης υγρών, αυξημένης πρόσληψης καφεΐνης, λήψης συγκεκριμένων φαρμάκων (αντικαταθλιπτικά, αντιυπερτασικά, ηρεμιστικά, ψυχοφάρμακα) και παρουσία καπνίσματος. Η μειωμένη πρόσληψη υγρών στα άτομα της τρίτης ηλικίας είναι συχνή δεδομένου ότι το αίσθημα της δίψας είναι μειωμένο. Αυτό οφείλεται στην μη αποτελεσματική λειτουργία του μηχανισμού αίσθησης δίψας που ελέγχεται από το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα.
Η μειωμένη παραγωγή σιέλου σχετίζεται και με δυσκολίες στην κατάποση, την λεγόμενη δυσφαγία. Συγκεκριμένες παθήσεις που εμφανίζονται στα άτομα της τρίτης ηλικίας οδηγούν σε δυσφαγία, με κυριότερες την γαστροοισοφαγική παλινδρόμηση, την άνοια, το Parkinson και τα εγκεφαλικά επεισόδια.
- Απουσία δοντιών
Η έλλειψη δοντιών και γενικότερα οι διαταραχές στην οδοντοστοιχία που προκαλούν πόνο, δυσκολεύουν την μάσηση των τροφών με αποτέλεσμα η διαδικασία της κατανάλωσης τροφής να μην αποτελεί μια ευχάριστη διαδικασία.
- Δυσαπορρόφηση θρεπτικών συστατικών
Οι διαταραχές στην απορρόφηση των θρεπτικών συστατικών αφορά όλο το μήκος του γαστρεντερικού συστήματος με έναρξη την στοματική κοιλότητα λόγω της μειωμένης έκκρισης σιέλου και άρα της μειωμένης διαθεσιμότητας των πεπτικών ενζύμων που περιέχονται σε αυτόν. Αναφορικά με το στομάχι, εκκρίνει δυο βασικές ουσίες απαραίτητες για την πέψη και την απορρόφηση: το υδροχλωρικό οξύ, γνωστό και ως γαστρικό υγρό και τον ενδογενή παράγοντα ο οποίος είναι μια γλυκοπρωτεΐνη απαραίτητη για την απορρόφηση και διαθεσιμότητα σημαντικών μικροθρεπτικών συστατικών όπως είναι η βιταμίνη Β12, η βιταμίνη Β9, το ασβέστιο και ο σίδηρος. Η μειωμένη έκκριση του υδροχλωρικού οξέος σχετίζεται με δυσπεψία, η οποία σε συνδυασμό και με την έλλειψη του ενδογενούς παράγοντα που παρατηρείται φυσιολογικά με το πέρας της ηλικίας, οδηγούν σε διαταραχές στην απορρόφηση των μάκρο και μίκρο θρεπτικών συστατικών.
- Μειωμένη κινητικότητα παχέος εντέρου
Η μείωση των κινήσεων του παχέος εντέρου που φυσιολογικά εμφανίζεται σε άτομα της τρίτης ηλικίας οδηγεί στην εμφάνιση της δυσκοιλιότητας. Το σύμπτωμα αυτό εντείνεται σε περιπτώσεις μειωμένης πρόσληψης νερού, μειωμένης πρόσληψης φρούτων και λαχανικών και απουσία κίνησης.
Διατροφική Διαχείριση στα άτομα της τρίτης ηλικίας
Οι ανάγκες σε θρεπτικά συστατικά διαφέρουν μεταξύ των ηλικιωμένων και των ενηλίκων. Με το πέρας της ηλικίας οι ενεργειακές απαιτήσεις είναι λιγότερες, δεδομένου ότι ο βασικός μεταβολικός ρυθμός μειώνεται με αποτέλεσμα η αύξηση του σωματικού βάρους να είναι πιο εύκολη σε σχέση με τους νεαρούς ενήλικες.
Αναφορικά με τις πρωτεϊνικές ανάγκες, είναι αυξημένες προκειμένου να διατηρηθεί η μυϊκή μάζα και να αποφευχθεί η σαρκοπενία. Παρά τις αυξημένες ανάγκες, οι ηλικιωμένοι συχνά καταναλώνουν λιγότερη από την συνιστώμενη ημερήσια πρόσληψη. Συνεπώς, είναι σημαντική η ένταξη των τροφίμων που παρέχουν πρωτεΐνη στο διαιτολόγιο των ηλικιωμένων. Τέτοια τρόφιμα είναι τα αυγά, τα γαλακτοκομικά, τα ψάρια, τα θαλασσινά και φυσικά το κρέας. Σημαντικό εκτός από την αύξηση της ημερήσιας συνολικής ποσότητας της πρωτεΐνης είναι και η παρουσία της σε κάθε γεύμα, μιας και αυτό φαίνεται να επιδρά καλύτερα στην διατήρηση των αποθεμάτων της μυϊκής μάζας. Επιπλέον, η καθημερινή ενασχόληση με δραστηριότητες οποιασδήποτε φύσης ανάλογα και με τις προτιμήσεις του κάθε ατόμου είναι ικανή να συμβάλει στην διατήρηση και ενίσχυση των αποθεμάτων.
Αναφορικά με τις ανάγκες σε μικροθρεπτικά συστατικά δεν παρατηρούνται σημαντικές διαφορές μεταξύ νεαρών ενηλίκων και ατόμων της τρίτης ηλικίας. Θα πρέπει όμως να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή σε περιπτώσεις όπου οι ανάγκες σε συγκεκριμένα συστατικά είναι αυξημένες λόγω παρουσίας νοσημάτων, όπως είναι η οστεοπόρωση. Η επαρκής πρόσληψη ασβεστίου είναι σημαντική για την διατήρηση ενός υγιούς σκελετού. Σημαντικές πηγές ασβεστίου αποτελούν τα γαλακτοκομικά, τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά (μπρόκολο, λάχανο), τα ψάρια που καταναλώνονται με κόκκαλο (σαρδέλες, γαύρος), οι ξηροί καρποί με κυριότερα τα αμύγδαλα και τα προϊόντα σόγιας όπως είναι το τόφου. Για την διατήρηση υγιούς σκελετού σημαντική είναι και η επάρκεια σε βιταμίνη D η οποία συχνά υπολείπεται στους ηλικιωμένους λόγω της μειωμένης έκθεσής τους στον ήλιο και στην ελαττωμένη νεφρική λειτουργία με αποτέλεσμα την μειωμένη διαθεσιμότητα της ενεργούς μορφής της βιταμίνης αυτής. H επαρκής έκθεση στον ήλιο, η αυξημένη πρόσληψη λιπαρών ψαριών (σκουμπρί, σολομός, πέστροφα κ.α.), μανιταριών, αυγών και τροφίμων ενισχυμένων με βιταμίνη D (γαλακτοκομικά, δημητριακά ολικής αλέσεως) μπορούν να συμβάλουν στην επάρκεια της βιταμίνης D στο σώμα και τελικά στην διατήρηση της οστικής μάζας. Ελλείψεις μικροθρεπτικών συστατικών μπορεί να είναι και αποτέλεσμα μειωμένης πρόσληψης ενέργειας λόγω των αναφερόμενων διαταραχών. Για περιορισμό της ξηροστομίας και της δυσφαγίας ξηροστομίας είναι σημαντική η συνεχής ενυδάτωση των ατόμων της τρίτης ηλικίας. Η επαρκής πρόσβαση σε νερό και αφεψήματα (τσάι, χαμομήλι, μείγμα βοτάνων) κατά την διάρκεια της ημέρας καθώς και η αύξηση στην κατανάλωση τροφίμων αυξημένης περιεκτικότητας σε νερό όπως είναι το γιαούρτι, οι σούπες, τα φρούτα, τα λαχανικά και ο ζελές συμβάλουν σημαντικά στην ενίσχυση της ενυδάτωσης. Σημαντική είναι επίσης η κατάποση των υγρών με αργό ρυθμό και όχι πριν την κατανάλωση των γευμάτων η οποία θα μπορούσε να εντείνει την μειωμένη όρεξη και τελικά να οδηγήσει σε ακόμα χαμηλότερη διατροφική πρόσληψη.
Τέλος, παρόλο που δεν υπάρχουν συγκεκριμένες συστάσεις για την πρόσληψη φυτικών ινών είναι απαραίτητη η παρουσία τους στην διατροφή δεδομένου της αυξημένης συχνότητας της δυσκοιλιότητας μεταξύ των ατόμων της τρίτης ηλικίας με ταυτόχρονη αύξηση της πρόσληψης νερού. Η ένταξη των δημητριακών ολικής αλέσεως, των φρούτων και των λαχανικών και των οσπρίων είναι σημαντική για την κάλυψη των αναγκών σε φυτικές ίνες. Επιπλέον, η καθημερινή άσκηση είναι ικανή να κινητοποιήσει το παχύ έντερο, το οποίο με την σειρά του θα προάγει την παραγωγή και την έκκριση των κοπράνων, καταπολεμώντας την δυσκοιλιότητα.
Συμπερασματικά
Οι αλλαγές στον τρόπο ζωής και η συμμόρφωση των ατόμων της τρίτης ηλικίας στις ειδικές διατροφικές τους ανάγκες μπορούν να επηρεάσουν θετικά την υγεία και τελικά την ποιότητα ζωής τους, ενισχύοντας την αυτονομία και την ανεξαρτησία και αυξάνοντας το προσδόκιμο ζωής τους. Μια διατροφή που παρέχει την απαραίτητη ενέργεια και αναλογία των θρεπτικών συστατικών είναι ικανή να διατηρήσει ή ακόμα και ενισχύσει την διατροφική κατάσταση των ατόμων την τρίτης ηλικίας, η οποία επηρεάζεται σημαντικά από φυσιολογικές μεταβολές. Ωστόσο, θα πρέπει πάντα να δίνεται προσοχή στις ειδικές ανάγκες του εκάστοτε ατόμου. Γι’ αυτό είναι σημαντική η δημιουργία εξατομικευμένου πλάνου διατροφής. Επιπλέον, σημαντική καθίσταται η υιοθέτηση ενός υγιεινού πλάνου διατροφής σε όλη την διάρκεια της ζωής για την πρόληψη χρόνιων νοσημάτων. Μια διατροφή βασισμένη στο μεσογειακό πρότυπο συνδυαστικά με την τακτική σωματική δραστηριότητα είναι ικανή να παρατείνει την διάρκεια ζωής των ατόμων, εξασφαλίζοντας την μακροζωία.
